За зямлю лунінчане, якія ў 1842 г. былі пераведзены ў разрад сялян (г.зн. іх уласнікам замест манастыра стала "казна", дзяржава), выконвалі пэўныя павіннасці. У 1845 г. колькасць насельніцтва абодвух полаў дасягнула 714 чалавек, усе беларусы. Двароў было цяглых 90 і бабыльскіх 2. Яны мелі зямлі ў дзесяцінах: сядзібнай — 81, ворнай — 948, сенажацяў — 632, пашы — 118,5, усяго — 1779,50 дзесяціны.
Памочнік казённага люстратара Якавіцкі пакінуў (1858 г.) апісанне якасці і ўрадлівасці гэтых зямель:
"В почвах при деревне Лунинец от 70 до 80 % песку мелкого с незначительною частию перегноя. Местоположение ровное и незащищенное от северных ветров, по большей части мокрое. Окрестные места лесные и болотистые. Покосы по большей части лежащие среди кустарников болотные, по берегам же рек подвергаются наводнениям...
Из естественных свойств сельских произведений преимущественно родится рожь и гречиха, овса и ячменя сеют весьма в малом количестве... Посевается на десятине пашни посредственного разряда 7, а худшего разряда 5 четвериков. Урожая собирается на посредственной земле 2 1/2, а на худой — 1 1/2 зерна.
...Вообще земли весьма мало удобрены, крестьяне в состоянии унавоживать едва огороды, а из пашни — около десятины под озимые посевы.
...Крестьяне кроме хлебопашества занимаются наймом на сплаве по рекам и каналам. Состояние их посредственное".
За надзелы сяляне адбывалі (інвентары Лунінца за 1843 і 1845 гг.) наступныя павіннасці: "Пригонов в неделю с уволочных крестьян 2 дня мужских и 2 дня женских. Со всех же вообще крестьян требовалось не менее 14 144 дней в год тяглых и 8736 дней полутяглых. Сгонов в год со всех крестьян взыскивалось постоянно 2057 дней тяглых и 1630 полутяглых, в числе коих полагалась и сторожевая повинность дневная в фольварках. Сверх сих повинностей крестьяне отбывают строительную повинность по мере надобности... Затем с потребностью имения взыскивается с каждого двора не менее 6 дней в год." Дадамо, што даволі цяжкай для сялян была і царкоўная павіннасць. Каб лягчэй было збіраць падаткі і павіннасці, адміністрацыя маёнтка практыкавала кругавую паруку, якая афармлялася на агульным сходзе. Напрыклад, тэкст такога грамадскага прысуду ад 22 верасня 1852 г. сведчыў: "Ручаемся: друг за друга, что исчисленный казне доход будем вносить исправно и аккуратно". Павіннасці існавалі да 60-ых гадоу XIX ст., калі пасля сялянскай рэформы 1861 г. яны паступова былі адменены.
У пачатку 80-ых гадоў XIX ст. у вёсцы налічвалася ўсяго каля 60 жылых хат. У 1884 г. "Лунінец — вялікая вёска ў Пінскім павеце, у першай паліцэйскай акрузе, у Лунінскай воласці пры дарозе, што вядзе з Луніна ў Кажан-Гарадок. Па старадаўняму падзелу мае 91 хату, царкву, 355 жыхароў, мясцовасць вельмі глухая, бязлюдная, палеская. Грунты (зямля) пясчаныя, багатыя лугі. Зараз дзяржаўная маёмасць, раней веска належала праваслаўнаму манастыру ў Дзятлавічах. Па новаму праекту тут павінна быць станцыя чыгункі, якая з'яднае Лунінец з Мазыром, Рэчыцай і Гомелем" — так напісана пра наш горад у 1884 г. Пабудова Палескіх чыгунак дала штуршок да пераўтварэння сяла ў мястэчка, а потым — і ў горад, буйную чыгуначную станцыю.
У 1886 г. Центральны статыстычны камітэт Міністэрства ўнутраных спраў сабраў звесткі пра Лунінец у спецыяльным апытальным лістку для негарадскіх паселішчаў (апытанне праводзілася напярэдадні перапісу насельніцтва 1897 г.). Згодна з ім сяло Лунінец знаходзілася на землях Лунінецкай сялянскай абшчыны Лунінскай воласці першага стана Пінскага павета Мінскай губерні, пры аднайменнай станцыі Палескай чыгункі.
У гэты час у Лунінцы з'яўляюцца яўрэі. З пачаткам будаўніцтва чыгункі Гомель — Брэст з'явілася многа чыгуначных рабочых. Раней лунінецкія сяляне ездзілі ў бліжэйшы Кажан-Гарадок прадаваць сельгаспрадукты і купляць сельгасінвентар. А цяпер абслугоўваць вялікую колькасць будаўнікоў чыгункі рознымі таварамі прыязджалі яўрэі з Кажан-Гарадка — рамеснікі і гандляры. Але яны не мелі права нават пераначаваць тут, не гаворачы ўжо аб праве на жыхарства, таму па вечарах вярталіся ў сваё мястэчка. Зразумела, што гэта было нялёгка, але чаго ж не зробіць яўрэй дзеля даходу?
Большасць яўрэяў з'явілася тут пасля будаўніцтва чыгуначнай веткі Баранавічы — Сарны. У 10 км ад Лунінца ўзводзіўся чыгуначны мост. З-за балотных умоў будаўнічая работа цягнулася гадамі, а выконвалі яе тысячы рабочых з глыбіні Расіі. Яны давалі добра зарабіць. Таму туды сталі прыязджаць яўрэі не толькі з Кажан-Гарадка, але і з Лахвы, Давыд-Гарадка, Пінска, жыць жа ў Лунінцы яны паранейшаму не мелі права.
Як расказвалі старажылы Пінска, інжынеры, якія будавалі другую лінію Баранавічы — Сарны, прапанавалі пінскім яўрэям здзелку: за вялікую суму грошай яны гатовы былі правесці чыгунку праз Пінск, каб маёнтак Пінск, а не Лунінец стаў вузлавой станцыяй. Але пінскія яўрэі вырашылі, што калі ёсць план будаўніцтва чыгункі праз Пінск, то яна і без хабару будзе пракладзена. Ім не верылася, што глухая вёска Лунінец ператворыцца ў вузлавую станцыю. Як высветлілася далей, інжынеры не падманулі.
З таго часу ў Лунінцы сталі асядаць яўрэі, нягледзячы на патэнцыяльныя непрыемнасці з боку царскіх улад, хаця апошнія на многае глядзелі скрозь пальцы. Але ў Лунінцы яшчэ не было бальніцы і малітоўнага дома, могілак, таму частка жыццядзейнасці яўрэяў даводзілася на Кажан-Гарадок.
У 1882 г. яўрэям было дадзена права жыць у 109 вёсках Расіі, у тым ліку і ў Лунінцы. Ім адводзілася плошча на жыхарства, якая абмяжоўвалася зямлёй праваслаўнай царквы.
Яўрэйскае таварыства пачынае разрастацца. Яўрэі пачынаюць будаваць дамы, сінагогі, лазню, могілкі. Усё гэта — за сродкі яўрэйскага таварыства Кажан-Гарадка, якое з кожным годам памяншаецца. Рабочыя, гандляры перабіраюцца ў Лунінец. Мястэчка пусцее, у ім застаюцца пераважна сяляне. Але і Лунінец належыць сялянам. Яўрэі будуюць свае дамы на арандаванай зямлі на тэрмін да 12 гадоў, а пасля заканчэння яго яны павінны аднавіць дагавор. Гэта вельмі дорага, асабліва калі размова ідзе аб грамадскіх землях. Патрэбна было даць кожнаму селяніну гарэлку, каб ён згадзіўся прадоўжыць кантракт. Але гэта не палохала яўрэяў. Іх колькасць у Лунінцы працягвала павялічвацца.
У 1897 г. у Лунінцы 586 дамоў, з іх 4 каменныя, жыхароў 3185 (па другіх даных, было 3167 жыхароў, 855 двароў), "лічачы тысячу з лішкам рабочых у чыгуначных майстэрнях", праваслаўных 2512, іудзеяў 293, мужчын 1674, жанчын 1493. Існавалі царква, яўрэйскі малітоўны дом, народнае і чыгуначнае вучылішча, чыгуначны ўрачэбны прыёмны пакой, хлебазапасны магазін, 19 гандлёвых лавак, пастаялы двор, тры харчэўні, чатыры піцейныя ўстановы. У чыгуначных майстэрнях у 1900 г. працавалі 239 рабочых.
Рост насельніцтва, колькасці пабудоў і прадпрыемстваў паставіў на парадак дня пытанне аб наданні Лунінцу статуса горада.
Невыпадкова таму ўжо ў 1898 г. мінскім губернатарам (прадстаўленне ў Міністэрства ўнутраных спраў Расіі № 1145 ад 15 чэрвеня) было ўзбуджана хадайніцтва "О необходимости и возможности введения городского устройства по правилам городового положения 1892 г. в неимеющем никакого устройства и управления поселке Лунинце".
У губернскім Мінску і сталіцы імперыі Санкт-Пецярбургу паставіліся вельмі прыхільна да пераўтварэння Лунінца ў горад. Але нечакана рашэнне гэтага пытання застопарылася, расцягнулася на гады і так і не прыйшло да паспяховага завяршэння.
Высветлілася, што, паколькі Лунінец размяшчаўся на землях былых дзяржаўных сялян, патрабавалася згода ўсёй сельскай абшчыны. Такая згода была атрымана толькі ў студзені 1901 г. Прыгавор абвяшчае:
"...из числа 75 домохозяев, бывших сего 16 января на сходе в Лунинском волостном правлении 52 человека... мы единногласно постановили: изьявить желание на устройство в Лунинце городского управления". Аднак 12 жніўня гэтага ж года адбыўся новы сход: "Собравшись на сельский сход из числа 75 домохозяев полноучастников в числе 67 человек, приговорили 66 человек против одного, изъявившего согласие, отказаться от переименования села Лунинца в город".
Пры высвятленні абставін правядзення першага сходу аказалася, "что как до, так и после означенного приговора прибывшие в село проживающие в поселке Лунинце евреи угощали каждого из членов схода водкою и награждали деньгами в размере от 50 копеек и более. Причем денежное вознаграждение члены схода получили до составления приговора, а попойка была устроена как до, так и после его составления. До составления приговора было выпито 1/4, а после составления — ведро водки". У выніку валаснога старшыню аштрафавалі на 5 руб. (пры гадавой плаце 60 руб.), а пераўтварэнне Лунінца ў горад так і не адбылося.
Захавалася таксама шэраг дакладных гістарычных крыніц, якія сведчаць пра жыллёвыя ўмовы, побыт, заработную плату, вольныя часіны лунінецкіх чыгуначнікаў. Прывядзём цалкам адзін з такіх дакументаў на пачатак XX ст.:
"При станции только железнодорожный поселок. Местность болотистая. Жилые дома построены из плохого леса, расположены на непролазных улицах без тротуаров и освещения, часто на расстоянии 2-х верст от станции. Около 400 служащих (из 1 тыс. — Э.С.) живут на частных квартирах. Квартплата в месяц от 3 рублей 80 копеек до 10 рублей".
Заўважым, што асноўная маса чыгуначнікаў і рабочых майстэрань атрымлівала па 15 - 18 рублёў у месяц. На такія грошы "при теперешней дороговизне еле живешь от получки до получки".
А вось дакументальныя сведчанні Ддзейнасці Лунінецкага лясніцтва.
Пры здачы ў арэнду на некалькі год любога аб'екта — сенажаці, млына, участка ракі ці зямлі — аб'яўляліся спецыяльныя таргі. Той з арандатараў, хто даваў арэндную цану, выгадную казне, атрымліваў у часовае карыстанне артыкул. Аб таргах ва ўсе валасныя праўленні рассылаліся спецыяльныя аб'явы, якія вывешвалі "на бачным для публікі месцы". Лунінецкаму лясніцтву прапаноўвалася "апублікаваць гэту аб'яву праз лясную варту і бліжэйшых прыходскіх свяшчэннікаў", а таксама "прад'явіць гандлёвзыя кандыцыі жадаючым для разгляду". Тут указвалася месца таргоў, умовы, кошт артыкула, тэрмін арэнды.
22 верасня 1911 г. у Лунінецкім валасным праўленні намячаліся таргі па артыкулу "рыбная лоўля на р. Прыпяць" плошчай 52,15 дзесяціны за суму 206 рублёў тэрмінам на 6 год з і студзеня 1912 г., але не адбыліся з-за вялікага размеру сумы. У акце, складзеным у прысутнасці лунінецкага ляснічага Л. Бабыніна, памочніка ляснічага, ляснога пракурора А. Броўкіна і сельскага старасты в. Лунін Т. Краўчука, указвалася, што "...асоб, жадаючых гандляваць, не было".
Былі прызначаны новыя таргі ў канцылярыі прыстава і стана Пінскага павета ў Лунінцы 14 снежня 1911 г., а кошт арэнды паніжаны да 100 рублёў. Пры заключэнні гандлёвага пагаднення складзены цікавы вопіс. У ім указаны назвы многіх месцаў вакол Лунінца, якія цяпер забыты.
У склад арандуемай тэрыторыі ўваходзілі ўрочышча Стаўрова на беразе затокі пры надзелах сялян в. Дзятлавічы, урочышчы Сіньцы, Заплечча і Паддушша на левым беразе Прыпяці паміж надзеламі сялян вёсак Лунінец і Дзятлавічы, урочышчы Кола і Месяц, акрамя возера Кола, якое належала сялянам Лунінца, урочышча Манавісца, Валодзяцін і Чорны Вір на левым беразе Прыпяці. На жаль, сёння, відаць, ужо немагчыма ўстанавіць, дзе знаходзіліся гэтыя мясціны з такімі прыгожымі назвамі.
Апошнія радкі гэтага дакумента: "Па гэтаму вопісу здаў рыбную лоўлю ляснічы Лунінецкага лясніцтва А. Бабынін, па гэтаму вопісу аброчны артыкул "рыбная лоўля на Прыпяці" прыняў стахаўскі мешчанін Лявонцій Сцяпанаў Вярэніч. Прысутнічалі пры перадачы: селянін в. Лунінец Канстанцін Мацвееў Жук (непісьменны) і за яго распісаўся і за сябе Радзівон Канапацкі".
Маюцца шматлікія талоны квітанцый аб уплаце ў Пінскае аддзяленне дзяржаўнага казначэйства Л.С. Вярэнічам рознічных арэндных сум і нядоімак да кастрычніка 1917 г. Далейшы лёс гэтай арэнды ў дакументах не асветлены.
23 чэрвеня 1916 г. ляснічы А. Бабынін накіраваў у Мінскае ўпраўленне земляробства і дзяржаўных маёмасцей наступнае запытанне: "Маю гонар данесці, што для Лунінецкага лясніцтва на 1917 г. патрабуюцца: 1) дзве прыходна-расходныя кнігі для ляснічых у 200 лістоў і для ляснога інструктара — у 100 лістоў; 2) два рэестры бланкаў білетаў і загадаў для ляснічага ў 100 лістоў і для ляснога інструктара — у 50 лістоў; 3) адзін сшытак аб расходзе лесу; 4) бланкаў білетаў на нарыхтоўку лесу — 500 штук, на пасьбу жывёлы — 50 штук, на збор грыбоў і ягад — 4000 штук і пабочнага карыстання — 50 штук..."
Відавочна, лясны інструктар — гэта намеснік ляснічага, маючы такія ж правы, як і ён. Цікава, што свабодна пасвіць жывёлу, збіраць дары лясоў не дазвалялася. Лес з'яўляўся дзяржаўнай уласнасцю.
Нават у гады першай сусветнай вайны лясніцтва патрабавала строгага захоўвання законаў аб лесе не толькі ад цывільных грамадзян, але і ад ваенных. Як вядома, на тэрыторыі воласці размяшчаліся многія вайсковыя часці, службы тылу і т.д., якія мелі патрэбу ў лесе, у дровах. Ваенныя ўмовы не ўплывалі на правілы нарыхтоўкі лесу. Таму камандзір 411-ай пешай Кіеўскай дружыны і кашавар воінскай хлебапякарні № 73 звярнуліся з просьбай у лясніцтва аб водпуску дроў, аб чым ляснічы паведаміў (у верасні – кастрьгчніку 1917 г.) мінскаму начальству, падкрэсліўшы: "У Лунінецкай дачы лесасек з драўляным лесам цяпер няма, а таму для нарыхтоўкі дроў вышэйуказаннаму камандзіру прашу дазволіць выбарачную высечку бярозы і асіны". Упраўленне адказала: "Вам даручаецца адпусціць... да 50 куб. сажняў дроў... кіруючыся пры гэтым цыркулярам ляснога дэпартамента ад 10.09. г.г. за № 5920..." I далей гаварылася: калі дровы будуць адпушчаны звыш просьбы, на гэта патрэбна згода мясцовага Занальнага камітэта. У пачатку стагоддзя строга захоўваліся законы абароны лесу.
Адна з вайсковых часцей пасля нарыхтоўкі дроў не вывезла сучча, пакінула ў лесе скрыні, маткі калючага дроту і іншыя дапаможныя прылады. Лунінецкі ляснічы адразу ж паведаміў пра гэта камандзіру часці, у гаспадарчы аддзел штаба Заходняга фронту, ва ўпраўленне, дзе прапанаваў убраць пакінуты хлам, што і было зроблена.
Подробнее...