Многіх людзей цікавяць пытанні: «Адкуль пайшла назва яго прозвішча, адкуль яго продкі родам, кім былі раней?»
Мне заўсёды цікавіла пытанне: «Адкуль пайшла назва нашай вёскі, чаму менавіта так яна называецца, а не інакш, што паслужыла асновай для гэтай назвы «Велута»? Гэта пытанне мы часта абмяркоўвалі на ўроках гісторыі. Я ведаў аб назве маёй маленькай Радзімы найперш з афіцыйных крыніц, у якіх гаворыцца аб паходжанні назвы вёскі Велута. Вось яна, гэта версія:
Слова «Велута» паходзіць ад слова «вялікі Лут», што азначае «волат». Аднойчы я запытаў у сваёй цёткі ці ведае яна пра паходжанне назвы нашай вёскі. І я расказаў афіцыйную версію.
Яна адказала, што ведае гэту афіцыйную версію, аб якой даведаўся Іван Аляксеевіч Панасюк у навуковых установах і аб гэтым было надрукавана у Лунінецкай раённай газеце «Ленінскі шлях». Пасля чаго я пачуў другую народную версію пра паходжанне нашай вёскі — Вялута. Гэтым цікавілася мая цётка Вера Паўлаўна Каховіч, яна у юнацтве пыталася ў свайго бацькі Паўла Адамавіча Каховіча і ў больш сталым узросце ў старэйшых людзей вёскі, з якімі давялося размаўляць на гэту тэму.
І вось, што ёй расказаў яе бацька, а мой дзядуля. Ён таксама цікавіўся ў старых людздей таго часу, што азначае слова Велута. Яны адказвалі, назва вёскі паходзіць ад назвы дрэва ліпа. У тыя даўнія часы на мясцовым дыялекце ліпу называлі — лут. Калі прыйшлі першыя пасяленцы у нашы мясціны, яны размясціліся каля вялікага лута, але тут каля ліпы рос цэлы ліпнік. Гэта прыкладна знаходзілася ў раёне Балушы, старой школы, магазіна старога і новага, пачатку вуліцы Булічы да Драбовіча Дзям’яна (Восовяка) Боровская. Гэта было самае высокае і спрыяльнае месца для паселішча, таму што вакол былі непраходныя балоты і неабсяжныя лясы. Вакол Вялікага лута раслі маленькія ліпкі. З гэтых ліпак, а дакладней пабегаў, нашы продкі здзіралі кару і рабілі вушкі для лапцяў, якія былі больш носкія чым з лазы і якія ў той час з’яўляліся дэфіцытам. Іх спачатку рыхтавалі зімой, затым варылі потым здзіралі кару, тады і атрымоўвалі патрэбны матэрыял для лапцяў. Як расказваюць людзі, сюды прыйшлі і пасяліліся чатыры сям’і, адкуль яны прыйшлі ніхто не ведае. Аб гэтым расказвалі майму дзядулі Фёдар Якаўлевіч Каховіч і Адам Раманавіч Каховіч. Аб гэтым таксама расказваў маёй цётцы Піліп Сцяпанавіч Арэхва.
І я з гэтай гіпотэзай згодны больш, чым з афіцыйнай гіпотэзай аб волаце, бо гэта можна абгрунтаваць наступным чынам. У тыя далёкія часы, калі людзі шукалі новыя мясціны для жыхарства і не было добрых шляхоў зносін яны перамяшчаліся ў асноўным па вадзе ў пошуку новых месцаў жыхарства, якія павінны былі даць магчымасць абсталявацца і жыць. І гэтыя мясціны павінны адпавядаць некаторым патрабаванням таго часу.
Па-першае. Магчымасць звязвацца з роднымі і другімі людзьмі, мясцінамі, ад якіх адышлі, гэта задавальняла рака. У тыя часы яна магчыма была адзіным шляхам зносін.
Другое. У той час адзіным абуткам былі лапці, якія рабіліся з кары лазы і ліпы. Таму верагодней усяго першыя пасяленцы выбралі гэтыя мясціны для жыхарства, дзе была наяўнасць ліпы і лазы. Пасяліўшыся тут яны падтрымлівалі сувязь з блізкімі, альбо знаёмымі. На пытанне іх, дзе яны жывуць, яны магчыма адказвалі, што трэба плысці па рацэ, хаця можа была і дарога, і калі убачыце Вялікі лут, там мы і жывём. На працягу жыцця назва з цягам часу скарацілася ў Вялуту.
Влсь так магчыма і з’явілася назва вёскі — Велута. Так што Вялікі Лут гэта быў першы адрас, які называлі нашы продкі сваім родным, пасля чаго ён з цягам часу стаў такім, які мы бачым на канверце, калі атрымоўваем пісьмо, або ўказваем яго, дзе нарадзіліся і г.д.
Па-трэцяе Волат — гэта назва, якая даецца другім чалавекам. Гэта азначае, што нехта даведаўся, што там жыве волат і сказаў: «Там жыве ВЯлікі Лут» — што мала верагодна. Часцей людзі самі даюць назвы вуліц і мясцін, на якіх мы жывем, дзе бываем: Заброддзе, Задуб’е, Пашчана, Чорны Брод, Старына, Ляды, Космово, Боровская, Поросля, у Сосінкі, у дуба, Залессе і інш. Некаторымі назвамі мы зараз карыстаемся, хаця гэтых прымет няма.
У розныя часы вёска называлася так:
- Велута — 1588, 1612 гг.
- Велюта — 1795 г.
- Велуто — 1886 г.
- Волута, Валута — у савецкія часы (1939–1965 гг.)
Але самым правільным напісаннем як на беларускай, так і на рускай мове павінна быць назва “Велута”.
Галоўным заняткам насельніцтва было развядзенне жывёлы, паляванне, рыбная лоўля, дробнае саматужніцтва, бортніцтва, і толькі часткова земляробства, бо адваяваць у балота ці лесу кавалак зямлі было вельмі цяжка. Мясцовасць тут яшчэ параўнальна нядаўна была моцна забалочанай. Жанчыны ў асноўным займаліся хатняй гаспадаркай, летам збіралі і назапашвалі ягады і грыбы, а зімой, як і дагэтуль гавораць, “пралі кудзелю”, ткалі палатно, шылі, вышывалі.
Рыбная лоўля з далёкіх часоў у нашых продкаў была адной з самых даходных крыніц дабывання ежы для сям’і. Тым больш што ў XVI–XVIII стагоддзях прырода наша была шчодрая на свае дары. Улюбёнай справай рыбнай лоўлі была лоўля ўюноў. Прылады былі розныя, але часцей за ўсё гэта былі кашыцы ці няроты. Потым уюноў пасыпаюць соллю, нанізваюць на “мэтцы” з лазы; потым абжарваюць на кастры альбо цвемяць. У нашыя часы могуць сушыць і ў рускай печы.
Земляробствам займацца ў XVI–XVIII стагоддзях было цяжка, паколькі тэрыторыя вакол в. Велута была вельмі забалочаная. Людзі асвойвалі невялікія кавалачкі зямлі на лясных палянах. На гэтых глебах сеяліся збожжавыя, у асноўным жыта, проса, чачавіца. У ХІХ стагоддзі велуцяне пачалі садзіць бульбу і некаторыя віды агародніны. Гэта стала магчыма пасля пабудавання чыгункі ў бок Баранавіч і асабліва ў той час, калі Велута была звязана дарогамі з вёскамі Бастынь, Чучавічы, Багданаўка, і канешне, з Лунінцам і Пінскам. Сталася гэта перад першай сусветнай вайной.
Асноўным заняткам жанчын было летам збіральніцтва дзікарастучых лекавых і пахавых траў. Усё гэта добра высушвалася і выкарыстоўвалася ў асенне-зімовы, вясновы перыяды. Паколькі медыцынскае абслугоўванне ў в. Велута адсутнічала, велуцяне карысталіся сваімі народнымі сродкамі. Сюды ж трэба дадаць дабыццё “калоднага” мёду.
У сярэдзіне ХІХ стагоддзя з “дзяржаўнымі” сялянамі адбыліся змены: з 1852 г. дзяржаўныя сяляне Лунінеччыны былі пераведзены з баршчыны на грашовую рэнту.
У прыгоннай вёсцы панавала адработачная рэнта (паншчына). Так, сяляне Вялюты (сучаснай Велуты) і Ліпска за надзел памерам 14 дзесяцін 1023 сажні, які атрымлівалі ад памешчыка Друцкага-Любецкага, павінны былі адпрацаваць 156 дзён “вупражных”, 52 дні “пешых”, 48 дзён “згону”. Апроч гэтых галоўных павіннасцей, сяляне выконвалі “шарваркі” (будаўнічыя работы), падворную і вартаўнічую павіннасці, мясам і інш. Такая плата намнога перавышала звычайную арэндную цану за падобны зямельны ўчастак. Трэба таксама мець на ўвазе, што памешчык, які меў поўную ўладу над сваім прыгонным, мог без перашкод адабраць у яго зямлю, маёмасць, абмяняць, прадаць, збіць або нават беспакарана забіць яго самаго.
У першай палове ХІХ ст. гаспадарка і дзяржаўных, і памешчыцкіх сялян была вельмі прымітыўнай.
Плошча раёна была ў большасці пакрыта балотамі, лясамі, хмызняком. Глебы былі неўрадлівымі, пераважна глініста-пясчанымі, вільготнымі, патрабавалі ўгнаення.
Так і цягнулася дзень за днём, год за годам, стагоддзе за стагоддзем амаль без ніякіх змен, без ніякіх прасветаў аднастайнае жыццё ў вёсцы. Не даходзілі да яе, агароджанай ад усяго свету густымі лясамі і непраходнымі багнамі, амаль ніякія навіны, амаль не закраналі яе войны, паўстанні. І здавалася, што так будзе давеку.