Школа ў Велуце

“... народная школа можа шырока і бесперашкодна развівацца толькі тады, калі аб развіцці яе будзе клапаціцца той самы народ, якому яна патрэбна і чые дзеці ў ёй вучацца”. Гэта выдатная думка выказана вядомым рускім педагогам К.Д. Ушынскім у канцы 60-х гадоў ХІХ стагоддзя, у той час, калі ў Расіі ўзнялася хваля грамадска-настаўніцкага руху. На чале яе былі перадавыя педагогі, сучаснікі Ушынскага. Яны выступалі з патрабаваннем рэформы ўсёй асветніцкай работы. І вось тады Міністэрства асветы зрабіла некаторыя ўступкі патрабаванням грамадскасці. У 1856 годзе ўтварылася спецыяльная камісія, якая павінна была займацца перапрацоўкай Статута. Але яна працавала марудна. І толькі ў 1860 годзе прадставіла праект новага школьнага Статута. Ажыццяўленне яго пачалося толькі праз чатыры гады, ды і то ў цэнтральных раёнах Расіі, а да ўскраін, якой лічылася і цяперашняя Беларусь, гэта дайшло толькі да 90-х гадоў ХІХ стагоддзя.

Забягаючы наперад, скажу, што народная адукацыя ў царскай Расіі, як вядома, так і не стала масавай, агульнадаступнай. Красамоўным сведчаннем гэтаму можа служыць дыяграма развіцця адукацыі ў некаторых еўрапейскіх краінах. Яна была змешчана ў часопісе “Родная нива”, выдадзеным у Санкт-Пецярбургу ў 1915 годзе. Расія ў гэтай дыяграме стаіць на перадапошнім месцы.

Захавалася копія цікавага дакумента, які адносіцца да перыяду, калі пачалі стварацца школы на Лунінеччыне. Гэта выпіска са “Справаздачы аб царкоўнапрыхадскіх школах і школах адукацыі Мінскай епархіі за 1890–1891 гады”, якая выдавалася ў 1894 годзе.

Земская школа ў вёсцы Велута пачала сваё існаванне ў 1886 годзе. Утрымлівалі яе сельскія таварыствы, яны наймалі на свае грошы памяшканне, забяспечвалі школу палівам. У ёй займалася 11 хлопчыкаў, вучыў іх былы вучань духоўнай семінарыі Міхаіл Вячорка.

Пасля ўвядзення на тэрыторыі Беларусі земстваў — органаў мясцовага самакіравання — у Велуце ў 1907 годзе было адкрыта Вялуцкае народнае вучылішча.

У архіўных матэрыялах фонду “Мінская губернская ўправа па справах земскай гаспадаркі” ў ведамасцях аб народных вучылішчах Пінскага павета за 1910 год запісана: “Вялуцкае народнае вучылішча знаходзілася ў наёмным памяшканні, на патрэбы школы земства выдаткоўвала ў год 82 рублі. У школьнай бібліятэцы налічвалася 126 кніг”. Першымі настаўнікамі вучылішча былі Мікалай Рудакоўскі, пазней Піліп Мелька і М. Гацько.

Вучылішча наведвала даволі абмежаваная колькасць сялянскіх дзяцей: ад 13 да 25, ды і то не кожны дзень.

Пасля заканчэння земскай школы і народнага вучылішча выпускнікі ездзілі здаваць экзамены ў горад Пінск і Лунінец. Такіх шчасліўцаў — адзінкі.

Мне давялося сустракацца з трыма былымі вучнямі Вялуцкай земскай школы. Гэта Драбовіч Сцепаніда, Сайка Адам, Гардзюк Фёдар. А ўсіх яшчэ мне пашчасціла бачыць і чуць дзесяць чалавек.

Усе яны адзначаюць, што атрыманых ведаў не хапала. Аднадушна ўспамінаюць строгасць сваіх настаўнікаў, да гэтай пары памятаюць, як яны каралі іх. Вучыліся дзеці толькі зімою, калі былі закончаны сельскагаспадарчыя работы. Традыцыйнай была праграма школы. З 10 прадметаў шэсць — рэлігійнага зместу. Не вывучаліся такія прагрэсіўныя навукі, як фізіка, геаметрыя, геаграфія, гісторыя, прыродазнаўства.

Далей у справаздачы па такой жа форме названы вучні вёскі Лунін, Вулька, Лобча, Язвінкі, Ракітна, Яжаўкі.

Пазнаёміўшыся з гэтымі вельмі скупымі даведкамі, мы адзначаем для сябе, што пераважная большасць тагачасных школ размешчана ў “прыватных, нязручных памяшканнях”, што саміх школ было вельмі мала. Прыцягвае ўвагу прафесійная кваліфікацыя тых, хто вучыў дзяцей. У іх абавязкі ўваходзіла навучанне пісьму, чытанню, лічэнню і абавязкова — закону Божаму. Ва ўсіх дзесяці школах навучалася 200 дзяцей.

Гэта быў пачатак. Якія ж спатрэбіліся магутныя сілы ў грамадстве, каб зрабіць сярэднюю адукацыю агульнай і абавязковай. Пры гэтым ужо не ідзе гаворка аб тым узроўні ведаў, якія атрымлівае ў сярэдняй школе сучасны вучань.

А вучыліся ў народнай школе яшчэ Шуляк Адам Анікеевіч (1898 г.н.), Шуляк Афанасій Анікеевіч (1902 г.н.), Дырман Вольга, Дырман Касьян, які ўспамінаў: “...у 1909 годзе стаў вучнем земскага народнага вучылішча, так тады называлася школа. Асобнага будынка школы не было. Займаліся ў сялянскіх хатах. Першая школа была ў тым месцы, дзе сёння стаіць 2-павярховы магазін, там я закончыў першы клас. Другі год вучыўся ў доме, дзе зараз жыве сям’я Якубовіча Адама, трэцюю “зіму” займаўся ў доме Паўла Мухі. У школе былі такія прадметы, як граматыка, геаграфія, гісторыя, арыфметыка і абавязкова Закон Божы.

Падручнікі для чытання называліся “Добрае насенне”, “Славянская кніжка”. Я хадзіў у школу пяць зім. Заняткі пачыналіся зранку, потым дзяцей адпускалі на абед, а пасля абеду дзеці прыходзілі зноў у школу і заняткі працягваліся. Першага настаўніка звалі Піліп Мілько. Да яго звярталіся “Господин учитель!”. Ён вёў у нас усе прадметы.

У маі 1914 года ў горадзе Лунінцы здаваў экзамен для атрымання пасведчання. Экзамен прымалі інспектары і святар. Экзамен быў у вуснай і пісьмовай форме. Па граматыцы пыталі правілы, вершы; па арыфметыцы рашалі задачы і прыклады. На экзамене адказваў адным з першых, амаль без падрыхтоўкі. Экзаменатары пахвалілі, таму я атрымаў не толькі пасведчанне аб заканчэнні Земскага народнага вучылішча, але і пахвальны ліст. Вельмі шкада, што гэтых дакументаў не засталося. Вельмі хацелася вучыцца далей. Але ўжо пачалася першая сусветная вайна, і заняткі ў школе былі адменены.”

Пасля пачатку першай сусветнай вайны земская школа і народнае вучылішча ў Велуце навучаць дзяцей па-ранейшаму не маглі.

У 1921–1939 гадах у Велуце існавала школа, дзе навучанне вялося на польскай мове, яе таксама наведваць маглі не ўсе дзеці. Нават на перапынку не дазвалялася размаўляць на роднай мове.

Размаўляючы з былымі вучнямі, зразумеў, што палякі надавалі ў школе больш значэння другарадным дысцыплінам. Ім хацелася бачыць будучых вучняў толькі ў ролі рабочай сілы. У школе існавала жорсткая дысцыпліна, прысутнічала фізічнае пакаранне вучняў. Зразумела, што польскі ўрад хацеў бачыць насельніцтва Заходняй Беларусі не высока адукаваным.

Школа знаходзілася, па расказах былых вучняў, у памяшканні, якое было пабудавана яшчэ ў царскія часы, хаця выгляд мела даволі нядрэнны. Дырэктарам з 1930 па 1936 год быў пан Сверкуш.

У верасні 1936 года на пасаду дырэктара Вялуцкай пачатковай школы быў накіраваны Міхал Запольскі-Доўнар. Нечакана з’явілася магчымасць расказаць аб гэтым даволі цікавым чалавеку са слоў яго сына Рычарда, які нарадзіўся ў 1938 годзе ў в. Велута, а ў 2001 годзе яе наведаў.

Міхал нарадзіўся 23 лютага 1902 года ў г. Нясвіжы Навагрудскага павета. Бацька і маці веры праваслаўнай. У 7 год паступіў у Нясвіжскую пачатковую школу з рускай мовай выкладання, у 1913 годзе паступіў у 4-ы клас рускай Нясвіжскай гімназіі, якую закончыў у 1917 годзе, затым у 1921 годзе стаў студэнтам Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі, якую закончыў у 1926 годзе. З 1926 па 1927 год вучыўся ў школе падхарунжых у г. Баранавічы. У 1927 годзе быў звольнены ў рэзерв. З 1927 па 1936 год працаваў настаўнікам пачатковай Грычыновічцкай школы Лунінецкага павета. У 1936 годзе ён ажаніўся з Марыяй Мірцвовіч. Шлюб заключылі ў 1936 годзе ў Мікашэвіцкім касцёле. Марыя была настаўніцай Вялуцкай школы, а Міхал Запольскі-Доўнар — дырэктарам. Знаёмячыся з біяграфіяй гэтага чалавека, прыходзім да высновы, што на той час ён быў адукаваным настаўнікам. Калі пачалася вайна 1939 года, сям’я Запольскіх выехала ў Польшчу. Там Міхал працаваў да 1969 года настаўнікам, дырэктарам, там і пайшоў на пенсію. За сваю настаўніцкую працу быў узнагароджаны залатым крыжам, медалём, залатым медалём. Займаў шматлікія грамадскія пасады. Памёр у 1976 годзе.

Пасля вызвалення, у верасні 1939 года, пачала працаваць школа на беларускай мове. Але аднойчы адбыўся пажар і школа згарэла, а вясковыя дзеці пачалі зноў вучыцца ў школе ўжо ў верасні 1944 года, вучыліся “па вясковых хатах”.