У глыбіні Палесся Частка 2

Што датычыцца ўмоў працы, то яны былі неаднолькавымі на розных прадпрыемствах. Зразумела, што рабочыя больш буйных заводаў былі ў лепшым становішчы. Захаваліся даныя праверак некаторых прадпрыемстваў інспектарамі па працы. Звычайна адзначалася, што ўмовы працы здавальняючыя, на заводзе ёсць сталовая, вада для піцця, умывальнікі, медыцынскія аптэчкі. Не ўсюды меліся лазні, душ і г.д. Правяраўся і стан механізмаў, абсталявання. Працаваць афіцыйна дазвалялася 8 гадзін у змену, што выконвалася не ўсюды. Інспекцыя сачыла, каб на прадпрыемствах працавалі людзі, якім споўнілася 18 гадоў. Такім чынам, пэўныя меры па захаванні працоўнага заканадаўства былі. Але ў жыцці нярэдка ўсё было складаней, чым на паперы. Нярэдка ўзнікалі працоўныя спрэчкі. У шэрагу выпадкаў рабочыя звярталіся ў інспекцыю па працы. Напрыклад, у 1931 г. 16 рабочых паскардзіліся, што лясное прадпрыемства фірмы "Хорастаў" у Сінкевічах не заплаціла ім за работу (сплаў лесу па рацэ Лань). Інспекцыя пасля перапіскі з фірмай параіла рабочым звярнуцца ў суд.

Адмоўна адбіўся на мясцовай прамысловасці сусветны эканамічны крызіс 1929 — 1933 гг. — лунінчане непасрэдна адчулі агульнае пагаршэнне эканамічнага становішча. Шэраг прадпрыемстваў з-за гэтага быў вымушаны скараціць аб' ём вытворчасці, а з ёй, зразумела, і колькасць рабочых. I пазней, у сярэдзіне 30-ых гадоў, рабочыя нярэдка аказваліся на вуліцы. 15 лістапада 1934 г., напрыклад, фірма "Ольза" звольніла 50 рабочых. Праўда, праз некалькі месяцаў яны былі прыняты зноў. У снежні 1935 г. было звольнена 200 чалавек, праз год — 100. Нярэдка масавыя звальненні адбываліся з-за часовай астаноўкі машын і абсталявання (яны выходзілі са строю, не хапала сыравіны і г.д.) — акрамя "Ользы", такія выпадкі былі на лесапільных заводах (тартаках) у Луніне (Б. Бромберга), Навасёлках (Якуба Шапіры) і інш. Вядома, усё гэта пагаршала становішча рабочых. Кожны раз пасля звальнення яны не маглі быць упэўненыя, што знойдуць зноў работу. А вымушанае беспрацоўе магло працягвацца і шмат месяцаў.

Нізкі заробак і цяжкія ўмовы працы неаднойчы вымушалі рабочых страйкаваць.

22 жніўня 1923 г. у в. Навасёлкі адбылася забастоўка 50 рабочых лесапільнага прадпрыемства, якія патрабавалі адмяніць усялякія пакаранні (штрафы), павысіць плату і палепшыць умовы працы, забяспечыць медыцынскай дапамогай. У Лунінец, у прафсаюзныя органы, быў пасланы рабочы дэлегат Вацлаў Кубліцкі, але яго паездка не дала вынікаў. Для падаўлення забастоўкі з'ехаліся казакі з Лунінца і Пінска, паліцэйскія з Лунінца і Чучавіч, агенты дэфензівы. У выніку 10 чалавек былі арыштаваны, а астатнія бастуючыя звольнены.

У Мікашэвічах на заводзе драўляных вырабаў, фірмы "Ольза" ў маі 1924 г. рабочая дэлегацыя запатрабавала ад адміністрацыі выплачваць заробак кожную суботу, павялічыць яго, вызначыць 8-гадзінны, а па суботах — 6-гадзінны працоўны дзень, выдаваць якасныя прадукты (іх звычайна рабочыя бралі па талонах у заводскіх крамах), нікога не звальняць і г.д. Патрабаванні не былі выкананы. Асабліва абурала рабочых, што іх 6-месячны заробак не выплачваўся. У выніку 21 — 25 мая баставалі 146 чалавек са 185 занятых у той час на прадпрыемстве. Кіраваў забастоўкай спачатку дэлегат рабочых Валіцкі, а потым быў створаны камітэт, у якім вядучую ролю адыгралі члены ППС (Польскай партыі сацыялістычнай). Старшынёй камітэта быў Маслянка, сакратаром — Тагоўскі.

Асаблівых вынікаў забастоўка не дала.

26 — 27 мая 1930 г. з-за нявыплаты зарплаты ў Бастыні на лесапільным заводзе і млыне, што належалі Грабоўскаму, баставалі ўсе 159 рабочых. У красавіку 1936 г. на лесапільным заводзе у Дзятлавічах нечакана былі звольнены 30 рабочых. Тыя, хто застаўся працаваць, баставалі 3 дні, але не здолелі вярнуць звольненых таварышаў. З-за малога заробку 20 — 21 студзеня 1937 г. баставалі 22 рабочых (з 24) на лесапільным заводзе Ю. Бромберга ў Луніне.

Нягледзячы на эпізадычнасць забастовак і іх эканамічны характар, яны выклікалі занепакоенасць улад. Напрыклад, 22 снежня 1931 г. у Брэсце адбылася канферэнцыя прадстаўнікоў мясцовай улады, дзе ў прысутнасці палескага ваяводы і чыгуначнікаў МУС абмяркоўваліся пытанні больш цеснага ўзаемадзеяння з паліцыяй і сакрэтнай службай (дэфензівай). У прыватнасці, лунінецкі павятовы стараста Вітольд-Канстанцін Чахоўскі ў сваёй прамове паскардзіўся на недахоп па ўсяму павету 23 паліцэйскіх (некаторыя пастарункі налічвалі па 2 — 3 чалавекі). Непакоіла паліцыю і становішча ў вёсцы, бо неўраджай 1932 г. прывёў да росту незадаволенасці сялян. Потым прамоўца адзначыў як недальнабачную палітыку адміністрацыі фірмы "Ольза" ў Мікашэвічах (яе ўзначальваў нехта Шыфрын). Пры эксплуатацыі лясоў Патоцкага Шыфрын выкарыстоўваў кожную магчымасць, каб зменшыць заробак рабочым. Для гэтага ён ахвотна браў на работу "чужых", якія пагаджаліся працаваць за 1 злоты 80 грошаў штодзённа. З-за гэтага стваралася, па словах старасты, нездаровая сітуацыя. Мясцовыя рабочыя былі незадаволены тым, што чужынцы зніжаюць ім заробкі. Па-другое, сярод немясцовых рабочых (з ліку беспрацоўных) трапляліся непажаданыя для ўлад элементы, якія зводзілі таварышаў па працы "з вернага накірунку". У выніку інспектарат працы, які завёў шмат спраў па скаргах рабочых, запатрабаваў ад Шыфрына "чужых" не браць. Але такая практыка існавала не толькі ў "Ользе", але, напрыклад, і ў Вульцы, дзе ў асноўным працавалі "чужынцы". Ды і фірма "Агахель" імкнулася заплаціць як мага меней. Стараста лічыў, што такія дзеянні вядуць да непатрэбнага росту сацыяльнага напружання, і перасцерагаў ад іх.

Сапраўды, у жыхароў павета былі падставы для незадавальнення. "Райскія" ўмовы жыцця ў Польшчы існавалі для параўнаўча невялікай часткі насельніцтва. Большасць жа сялянства была адарваная ад "выгод цывілізацыі". Улюбёным заняткам для некаторых польскіх чыноўнікаў было разважаць аб фізічным і інтэлектуальным выраджэнні мясцовых сялян. Напрыклад, у 1927 г. павятовы стараста характарызаваў умовы іх жыцця як невыносныя.

Аб яшчэ адным дакуменце расказаў Я. Пархута ў кнізе "Зямля бацькоў нашых":

У Дзяржаўным архіве Брэсцкай вобласці захоўваецца справаздача ўрача Лунінецкага павятовага староства, складзеная 11 красавіка 1927 года. У ёй расказваецца, што амаль увесь павет размяшчаўся ў вялізнай забалочанай нізіне з цеснымі, раскіданымі сярод балот, як астраўкі, населенымі пунктамі. А вакол іх — багна і лісцевы лес. Сельскае насельніцтва займалася выпасам жывёлы, а таксама працавала ў розных дрэваапрацоўчых кампаніях у цяжкіх умовах у лесе. Гарачай ежы не было, адпачывалі людзі ў цёмных бараках, на голых нарах. Гэтае насельніцтва насіла на сабе ўсе рысы фізічнага і інтэлектуальнага выраджэння.

У такіх жа ўмовах знаходзіўся палескі селянін і ў сваёй вёсцы. У сувязі з занадта малой плошчай сухой тэрыторыі неа6ходнай людзям пад палі, самі паселішчы звычайна знаходзіліся ў нізінах, дзе жыцьцё магчыма было толькі ў сухое лета. Хаты будаваліся нізкія, малыя, звычайна з аднаго памяшканьня з невялікім праёмам для акон і дзвярэй, каб не трацілася цяпло. Большасць такіх пабудоў падлогі не мела, яе замяняў пясок. Сцены, вядома, зусім не тынкаваліся. Мэбліроўка такога жыльля складалася з дзвюх лавак уздоўж сцен, невялікай дошкі на козлах, якая служыла сталом, і драўляных нар для ўсёй сям'і без якой-небудзь пасцелі, толькі прыкрытай саломай.

Чацвёртая частка такой хаты звычайна была занята вялікай печчу. У такіх бедных хатах утрымлівалася зімою і хатняя жывёла. Ежай служылі амаль што выключна хлеб, бульба і невялікая колькасьць саланіны як "афарбоўка" для ежы..."

У Чырвонай Волі, Лахве частка хат не мела печаў, а ежу рыхтавалі на камінах, ад якіх па хаце ішоў дым і смурод. Мяса, па словах старасты, сяляне звычайна елі 2 разы на год, па вялікіх святах."

Вядома, што хворых пры такіх умовах жыцця было шмат. Стараста зазначаў, што 30 % сялян непрыдатныя для вайсковай службы, а хворыя на туберкулёз складаюць ледзь не палову насельніцтва. Лазняў было 7, але ўсе — у горадзе і мястэчках, а ў вёсках ніводнай. Нярэдка здараліся эпідэміі, у тым ліку ў 1934 г. — воспы і сыпнога тыфу.

Установы аховы здароўя ў большасці сваёй размяшчаліся ў павятовым цэнтры. Згодна з дакументамі, у 1929 г. тут працавалі 7 урачоў, 5 акушэрак і 3 фельчары, былі сеймікавы шпіталь, лячэбная гмінная і супрацьтуберкулёзная амбулаторыі, 2 бальнічныя касы для рабочых. Ажыўленыя дэбаты выклікала ў той час пытанне аб адкрыцці ў горадзе другой аптэкі. Першай валодаў нехта Хафштэйн. У жніўні 1929 г. гарадская рада пастанавіла адкрыць у Лунінцы гарадскую аптэку. Стараста пісаў ваяводзе, аргументуючы гэтае рашэнне, што горад усё ж даволі буйны, да таго ж тут вялікі рух пасажыраў па чыгунцы. У аптэцы Хафштэйна лякарствы вельмі дарагія, таму іх не ў стане купіць многія жыхары. Але перапіска працягвалася яшчэ доўга. Дэпартамент аховы здароўя з Варшавы даводзіў ваяводзе, што для Лунінца, які не мае перспектыў развіцця зашмат і адной аптэкі, тым больш і ў ёй гандаль не вельмі вялікі (за год толькі на 22 тысячы злотых). Да таго ж у канцы 20-ых гадоў былі створаны публічныя аптэкі ў Лахве, Мікашэвічах, Чучавічах.

Пакуль ішла бюракратычная перапіска, людзі хварэлі. Бясстрасныя лічбы медыцынскіх справаздач (яны састаўляліся звычайна двойчы на год) сведчаць аб колькасці і аб дзейнасці медыкаў. Вось, напрыклад, справаздача павятовага ўрача Ул. Кавальскага аб рабоце ў першым паўгоддзі 1931 г. Ад туберкулёзу ў амбулаторыі лячыліся 168 чалавек, 18 чалавек — ад венерычных хвароб. Увогуле за паўгоддзе прынята ў амбулаторыях 37 662 чалавекі, з якіх 289 накіраваны да спецыялістаў, 594 пакладзены ў бальніцу, а 6224 лячыліся амбулаторна. Праведзена было 107 праверак у пачатковых школах (дададзім, што крыху раней, у 1930 г., з 10 398 вучняў было выяўлена 35 калек, 21 глухі і 24 з дрэнным зрокам. У 25 вучняў была трахома, у 31 — кароста, у 528 — вошы). У павеце не было спецыяльнай службы аховы мацярынства і дзяцінства, але ўсё ж былі абследаваны 134 цяжарныя жанчыны і 139 дзяцей дашкольнага ўзросту, прынята 177 родаў, гінекалагічная дапамога аказана 263 жанчынам. Існавала антыалкагольная камісія, але яе пасяджэнняў не праводзілася.

Сумны малюнак паўтараўся з году ў год. Адной з прычын шматлікіх захворванняў была адсутнасць прафілактыкі сярод насельніцтва, бо яна, як і лячэнне, патрабавала грошай. Напрыклад, у павятовай бальніцы, якую ўтрымліваў сеймік, за дапамогу пры ўнутраных хваробах плацілі па 8 злотых, пры хірургічных і гінекалагічных — па 10. (Заўважым, што не кожная сям'я мела такія сродкі.) Бальніца гэта была адкрыта яшчэ ў першую сусветную як ваенны шпіталь і знаходзілася ў будынках, што належалі чыгунцы. Пасля вайны яна перайшла ў падпарадкаванне Палескага ваяводскага ўпраўлення, а з 1925 г. — павятовага сейміка. У 1930 г. тут налічваліся 53 ложкі, працавалі ўрач і 2 сястры. У канцы 1933 г. бальніца была зачынена, затое з Ганцавіч у Лунінец была перанесена другая, заснаваная ў свой час Лігай Нацый. Яе зрабілі эпідэміялагічнай бальніцай на 25 ложкаў. Утрымлівала яе дзяржава, працавалі тут урач, сястра і акушэрка.

У галіне адукацыі і культуры польскі ўрад праводзіў адкрытую палітыку паланізацыі. Навучанне ў школах стала весціся на польскай мове. Вучняў выхоўвалі ў павазе і адданасці польскаму ўраду. Вялікі ўплыў на іх свядомасць аказвала каталіцкая рэлігія.

Зразумела, што аб вывучэнні беларускай мовы не магло ісці і гаворкі (у 1936 г. у Заходняй Беларусі засталося толькі 16 з 500 беларускіх школ). Увогуле ўлады шмат у чым дасягнулі свайго. У мемарандуме палескага ваяводы аб эканамічным, грамадска-палітычным, нацыянальным і культурным становішчы Палесся ёсць цікавыя звесткі аб нацыянальным складзе інтэлігенцыі Лунінецкага павета на 15 лістапада 1932 г. Яе колькасць была ўсяго 660 чалавек (на 108 тысяч насельніцтва), з якіх 479 палякаў, 76 рускіх, 37 яўрэяў і 46 беларусаў. У 85 пачатковых школах настаўнікамі былі 187 палякаў, 8 украінцаў і толькі 1 беларус. У прыватных пачатковых школах было 7 настаўнікаў і 302 вучні, прычым выкладанне вялося ў 1 школе на польскай мове, у двух — на іўрыце, у адной — на абедзвюх гэтых мовах. У Лунінецкай гімназіі ў той час было 13 настаўнікаў-католікаў і 2 праваслаўных. Колькасць школ "пры Польшчы" пашырылася. "На землях, дзе быў пазней створаны Лунінецкі павет, у 1913/14 навучальным годзе было толькі 19 земскіх школ (26 настаўнікаў) і 11 царкоўнапрыходскіх (11 настаўнікаў) (згодна з данымі школьнага інспектара К. Сняжко).

Лунінеччына адносілася да Брэсцкай школьнай акругі, у самім павеце меўся інспектарат школ. Яго статыстычныя справаздачы ўтрымліваюць шмат звестак аб стане адукацыі. У снежні 1926 г. налічвалася 58 дзяржаўных і 7 прыватных школ (адпаведна 95 і 14 настаўнікаў), а праз год — 80 і 3 (настаўнікаў — 128 і 11). Змянілася і колькасць вучняў: у дзяржаўных школах — з 5299 (у 1926 г.) да 6732 (у 1927 г.), у прыватных — адпаведна з 412 да 243. Вядома, маюцца на ўвазе перш-наперш пачатковыя школы, а яны былі ў асноўным з непрацяглым тэрмінам навучання (можна прыгадаць, што ў пачагку 20-ых гадоў у вёсках было 11 аднакласных школ, 6 двухкласных, а трох-, чатырох- і пяцікласных — толькі па адной). Нярэдка вясковыя школы былі вымушаны арэндаваць сялянскія хаты.

Захаваліся асобныя звесткі пра шэраг вясковых школ. У Любані, напрыклад, нават у цяжкія ваенныя 1919 — 1920 гг. дзяцей вучыў настаўнік Дудзіч, які прыязджаў з Лахвы, заняткі вяліся на рускай мове Спачатку было 17 вучняў, потым — 30. Бацькі іх штогод плацілі па 2 пуды жыта і па 5 пудоў бульбы. Палякі ў канцы 1921 г. закрылі школу, а ў наступным годзе адкрылі свае пачатковыя школы ў Любані і Лахаўцы.

У Сінкевічах пачатковая школа была адкрыта амаль адначасова з пабудованым тут касцёлам. Польскія ўлады найбольш клапаціліся пра дзяцей з каталіцкіх сем'яў — уручалі ім у святы падарункі, пасля атрымання пачатковай адукацыі католікам было прасцей працягваць навучанне ў горадзе. Раскватэраваная ў вёсцы вайсковая часць узяла шэфства над сіротамі-католікамі, іх вучылі музыцы, а юнакі праходзілі пачатковую ваенную падрыхтоўку і потым маглі стаць членамі Стралецкага саюза.

У Мікашэвічах школа існавала доўгі час у невялікім будынку, а ў сярэдзіне 30-ых гадоў пачалося ўзвядзенне новай, яе абвясцілі "домам народнай будоўлі", тут працавалі настаўнікі, вучні, іх бацькі. У 1939 г. будоўля была закончана і адкрылася "Сямігадовая школа для ўсіх". Вывучалі польскую і нямецкую мовы, закон Божы, гісторыю, арыфметыку, фізіку, геаграфію, заалогію, ручную працу (дамаводства). У 9 гадзін па варшаўскім часе вучні станавіліся ў пары і ішлі на ранішнюю малітву. Пасля разыходзіліся па класах, дзе іх штодзённа чакала 5 — 6 урокаў.

У 1937/38 навучальным годзе ў павеце налічвалася 124 агульнаадукацыйныя школы, а таксама 11 прыватных. Але, як сведчаць лічбы, каля чацвёртай часткі дзяцей не вучыліся нават у пачатковых школах (па некаторых даных, 80 % дзяцей заходніх беларусаў былі непісьменнымі). Сярод вучняў, як ужо адзначалася, было шмат хворых. Не хапала настаўнікаў, таму на кожнага прыпадала каля 70 вучняў.

Сярэднія навучальныя ўстановы былі ў Лунінцы. На базе царскай 7-гадовай гімназіі ў 1921 г. была адкрыта дзяржаўная гімназія імя Уладзіслава Ягелы, польскага караля. Яна арандавала памяшканне на вуліцы Гомельскай, 26. Уступныя экзамены, як і экзамены на атэстат сталасці, былі платныя. Неабходнабыло штомесячна аплачваць і навучанне. Зразумела, гэта было не ўсім па кішэні. У 1937/38 навучальным годзе ў гімназіі было 308 вучняў, з якіх 135 — дзеці дзяржаўных служачых і вайскоўцаў.

 

У вас недостаточно прав для размещения комментарий


Если заметили ошибку, выделите фрагмент текста и нажмите Ctrl+Enter