Пры апошнім расійскім цару Мікалаю II беларусаў так і не прызнавалі за народ, а за беларускаю моваю — права на існаванне. Толькі рэвалюцыя 1905-07 гадоў вымусіла ўрад пайсці на некаторыя ўступкі, што некалькі ажывіла развіццё нацыянальных культур прыгнечаных народаў.

Ні адна, нават самая нязначная справа не вырашалася ў часы Мікалая II без бюракратычных перашкод з боку ўлад: адзін з яскравых таму прыкладаў — “хаджэнне па пакутах” жыхароў Кажан-Гарадка ў 1900 годзе.

У 1861 годзе на Беларусі было адменена прыгоннае права. Толькі сяляне не адразу сталі ўласнікамі зямлі: ім трэба было яшчэ 49 (!) гадоў выплачваць выкупныя плацяжы.

У “Журналах минского губернского по крестьянским делам присутствия” ёсць запіс аб тым, што выкупныя плацяжы датэрмінова (на працягу 27 гадоў) выплаціў у Кажан-Гарадку толькі адзін чалавек, які звярнуўся у губернскую прысутнасць за атрыманнем “особой данной” — дакумента на права валодання зямлёй.

За атрыманнем падобнай жа “особой данной” звянулася ў наступным 1889 годзе і ўдава Магдаліна Маськевіч; яе надзел складаў каля 4,57 га.³⁷

Ледзь не ўсімі прыкметамі дэтэктыўнага жанру: масавай экзекуцыяй, ілжывымі сведчаннямі, вочнаю стаўкаю, подкупам сведак, прыцягненнем апошніх да прысягі і ўцёкамі ў аддаленыя паветы некаторых з іх, крывадушшам следчых, умяшальніцтвам у следчы працэс чыноўнікаў высокіх уладных структур, неаднаразовымі прашэннямі на імя мінскага губернатара і нават цара напоўнены востразакручаны сюжэт здарэння, што адбылося ў Кажан-Гарадку ў 1833 годзе.

У 1793 годзе расійская імператрыца Кацярына ІІ адарвала ад Рэчы Паспалітай чарговы кавалак зямель, населеных беларусамі, палешукамі і ліцьвінамі — гэтая падзея ўвайшла ў гісторыю як Другі разбор (падзел) Рэчы Паспалітай. Так Кажан-Гарадок упершыню і надоўга трапіў пад цяжкі гнёт Расійскай імперыі.

З’явілася новая надзвычай цяжкая павіннасць — рэкруцкая. Раней, у часы Рэчы Паспалітай, войска ў нас было наёмным, таму сялян на ваенную службу не прызывалі. А ў Расіі, пачынаючы з 1793 г., забіралі ў армію, у рэкруты, на 25 гадоў, за якімі ішоў “безтэрміновы водпуск на працягу 5 гадоў”.